Apollonia - Arkeologji

Dashuri tragjike ne Mozaik
 
nga Dr.MOIKOM ZEQO


Në veprat e artit antik në Shqipëri ka shumë homerizëm. Në ç'kuptim? Epet e Homerit padyshim që kanë qenë lexuar edhe në mjediset kulturore të Shqipërisë së Lashtë. Homeri ka qenë i njohur në substancë, në hershmëri.Mozaiku apoloniat i Akilit dhe Pentesilesë është një mrekulli artistike, madje një ungjill i vogël arti i homerizmit.Dashuria tragjike e tejkalon vetveten, duke kumtuar një triumf apokaliptik të Dashurisë mbi Vdekjen. Amen!

Në Shqipëri ka mbijetuar dhe zakoni i virgjëreshave, vajza që shndërrohen befas dhe marrin statusin e burrave dhe në opinionin e përgjithshëm konsiderohen si meshkujt luftarakë. Grekët e lashtë i identifikonin amazonat me popujt barbarë. Kulti kaq i lartë i subjekteve të amazonave në Apoloni lidhet dhe me vetëdijen e banorëve vendas, që nuk ishin grekë.

Në një mozaik polikrom të një dyshemeje të një vile antike në Apoloni të shekullit III pas Krishtit ka një emblemë kryesore me përmasa 4.6m dhe 3.6m. emblema është e rrethuar me katër breza me motive gjeometrike, ku është paraqitur një kompozim prej katër grupe figurash njerëzore. Mozaiku ka dëmtime, por ruhen mirë dy grupe figurash. Njëri grup tregon 2 amazona që kanë vënë në mes një luftëtar të ri akeas të vënë në gjunjë që ka një përkrenare në kokë dhe ka ngritur dorën e djathtë lart. Njëra amazonë mban në dorën e saj një sopatë dytehëshe (bipene) gati për ta goditur për vdekje të mundurin. Amazona tjetër mban mbi supin e majtë një mburojë të rrumbullakët ku kulmohet fytyra e Meduzës apotropoike. Kurse me dorën e djathtë po nxjerr nga milli shpatën hakmarrëse.

Grupi tjetër është akoma më i çuditshëm me një kompozim zhanri. Tregohet figura në këmbë e një djaloshi të ri, të fuqishëm, pa mjekër, që mban mbi kokë një helmetë të ndryshme nga ajo e trojanit. Mbi helmetë ka figurën e ravijëzuar të një syri njerëzor, detaj ky i pashpjegueshëm dot. Mos kemi të bëjmë me Syrin e Fatit? Ky djalosh është Akili. Ai ka kthyer kokën dhe sheh diku, ndoshta muret e kobshme të Trojës. Ka një shqetësim monumental. Akili mban në duar figurën e një femre të plagosur për vdekje. Duket dhe sopata e saj dytehëshe duke rënë. Shumë interesante janë dhe çizmet e saj prej lëkure, plot vija dekorative. Duket qartë edhe mburoja, mbase e Akilit e cila qëndron pezull dhe ka të ravijëzuar figurën e një zemre, që simbolizon Erosin.

Përballë Akilit është dhe një mburojë tjetër e rrumbullakët, që duhet ta ketë ngritur lart një tjetër amazonë.

Subjekti është tepër i qartë. Dihet, që në Luftën e Trojës amazonat luftuan krah trojanëve, dihet gjithashtu ndeshja e Akilit me mbretëreshën Pentesilea. Sipas mekanizmit të mitit Akili e vrau Pentesilenë, duke e mbajtur të plagosur atë në krahët e tij, e vështroi në sy dhe befas ra në dashuri marrëzisht me Pentesilenë.
Thuhet se Akili u pendua që e vrau mbretëreshën e amazoneve, duke bërë që hyu mars të tjetërsohej përsëri në hyjneshën Afërdita. Kjo dashuri tragjike në mozaik është një vepër arti e kategorisë më të lartë. Është një moment ku Vdekja ndjell dashurinë, ku kuptohet kotësia e luftrave njerivrasëse. Mund të klasifikohet Akili dhe Pentesilea si një Romeo dhe një Zhuljetë e epokës homerike. Ngjarja është sa mitologjike aq dhe njerëzore sepse në thelbin e vet ka paradoksin.

Amazonat shqiptare


Në Apoloni është zbuluar dhe një reliev guri me temën e amazonomahisë (Lufta e Amazonave).

Në një amforë të Apolonisë është gjetur edhe figura e një amazone me veshje ilire. Përse janë shfaqur këto subjekte të habitshme të amazonomahisë? Po ç'kanë qenë amazonat? Emri i Amazonave është i përbërë nga dy fjalë a - mazos (sisë) dhe ka kuptimin "pa sisë". Amazonat e prisnin njërin gji, që ta kishin më të lehtë të luftonin gati si meshkujt. Amazonat ishin gra luftëtare që jetonin në një komunitet më vehte, ishin antimaskiliste.

Amazonat sipas mitologjisë jetonin si tribu në Azinë e Vogël, në bregun e Detit të Zi, madje dhe në Afrikën e Veriut. Kryehyjnesha e tyre mbrojtëse ishte Artemisa. Herodoti i quan Amazonat me origjinë nga Libia, po kështu edhe historiani Diodori. Gjithsesi amazonat kanë qenë të famshme si kult i gjallë në ishujt Lemnos dhe Lezbos. Në mitologjinë e mëvonshme mesjetare amazonat kanë mbijetuar në kultin e valkireve gjermanike, por dhe në kultin e orëve të Bjeshkëve të Namuna.

Në Shqipëri ka mbijetuar dhe zakoni i virgjëreshave, vajza që shndërrohen befas dhe marrin statusin e burrave dhe në opinionin e përgjithshëm konsiderohen si meshkujt luftarakë. Grekët e lashtë i identifikonin amazonat me popujt barbarë. Kulti kaq i lartë i subjekteve të amazonave në Apoloni lidhet dhe me vetëdijen e banorëve vendas, që nuk ishin grekë.



Një reliev prej terrakote, që unë kam zbuluar në Durrës, i takon shekullit VI para Krishtit dhe është figura arkaike e princit Trojan, Paridit në rolin mitologjik të Gjykatësit të Bukurisë. Paridi siç dihet ia dha mollën e artë fituese të më të bukurës Afërditës, e cila e ndihmoi në dashuri, që të rrëmbente Helenën e Spartës, motivi, botëtronditës dhe luftëndjellës i gjëmës së paharruar të Trojës. Kështu Hyjnesha e Dashurisë, Afërdita në njëfarë mënyre i tjetërsua në Hyun e luftës, Marsin. Që nga Homeri e deri më sot ky motiv arketipal nuk ka rreshtur së plazmuar tragjedi heroike të karakterit fatal. Në disa anfora të pikturuara me figura të kuqe të Durrësit dhe të Apolonisë janë skena dhe subjekte nga Iliada dhe Odiseja. Po të mblidhen këto vepra arti mund të subjektivizohen si kalendar figurativ i homerizmit.
 
www.spekter.com.al

 Prej dy javësh arkeologët kanë qenë ngulur në gërmimet jashtë mureve të qytetit të lashtë ilir, në pjesën perëndimore të saj, në një zonë fushore drejt detit, ku kanë hasur me muret e tempullit dhe statujën e lashtë; si dyshuan rusët në vitin '59 për tempullin gjigand; flasin dy arkeologët Vangjel Dine dhe Bashkim Vreka

Në Apoloni zbulohen themelet e një tempulli si dhe figurat e statujat e një perëndie.

Një zbulim i madh, është cilësuar nga arkeologët, i bërë nga gërmimet më të fundit në qytetin e lashtë ilir të Apolonisë, që ndodhet jo më larg se 7 km larg qytetit të Fierit, i vlerësuar si në një nga qendrat më të mëdha arkeologjike të vendit.

Kanë qenë arkeologët shqiptarë dhe amerikanë, të cilët kanë bërë zbulimin me shumë vlera arkeologjike.

Prej dy javësh, arkeologët kanë qenë ngulur në gërmimet jashtë mureve të qytetit të lashtë ilir, në pjesën perëndimore të saj, në një zonë fushore drejt detit, ku kanë hasur me muret e tempullit dhe statujën e lashtë. Në zonën ku ata kanë përqendruar punimet, do të kalojë edhe autostrada në qytetin e Fierit.

Sipas arkeologut Vangjel Dine, arkeologët kanë zbuluar statuja dhe figura që i përkasin themeleve të një tempulli të lashtë. Arkeologët kanë mundur të përcaktojnë vetëm kohën e tempullit, që i përket periudhës arkaike të shekullit të 5 p.e.s.

"Këtu ka disa prova në pika të ndryshme dhe rastisin të gjitha këto prova, që ne kapim idenë se kemi të bëjmë me një tempull në përmasa gjigande", pohon Dine, për gazetën "Metropol".

Një rol shumë të rëndësishëm në këtë zbulim ka edhe laboratori në manastirin e Apolonisë, që specialistët po punojnë për të përcaktuar kohën dhe periudhën se kujt i përkasin këto statuja dhe figura perëndishë, të cilat mendohet se i përkasin perëndisë së Artemisës.

"Është e domosdoshme që të nxjerrim në dritë këtë monument, në mënyrë që të bëjmë të vizitueshëm këtë qendër të madhe arkeologjike", pohon Dine. Sipas Dines, kjo është edhe një tjetër provë e saktë që qyteti i lashtë ilir, themeluar nga helenët, nuk ishte i shtrirë vetëm brenda mureve të gurta të saj, por ka pasur një sipërfaqe toke të gjerë rreth e qark saj dhe përforcohet edhe më tepër ideja e një rëndësie të veçantë që kishte Apolonia për këtë periudhë.

Ndërsa, sipas arkeologut të njohur, Bashkim Vreka, ka pasur zbulime të tjera arkeologjike rreth vitit 1959, në kohën kur arkeologë shqiptaro-rusë kanë bërë zbulimin e objekteve të dyshuara në këtë tempull, por gjurmët e këtij tempulli vetëm tani u gjendën. "Qysh atëherë në ekspeditat e përbashkëta shqiptaro-ruse, ne kemi zbuluar gjetje figurina, pra, statuja të vogla balte ose terakota, siç i themi ne pikërisht në këtë tempull, që tashmë gjurmët e të cilit po dalin në dritë", pohon Vreka. Artemisa është një perëndi shumë e nderuar në Apoloni. Bija e Zeusit dhe e Letos, motra e Apolonit, përfaqësonte bukurinë e ujërave. Ajo gjithashtu ka atributet e pjellorisë së tokës, mbrojtjes së blegtorisë, shpëtimtare e kafshëve të egra dhe të rralla si p.sh., e kaprojve, e cila njihej në Apoloni me emrin Elosepolia. Në statujë, Artemisa paraqitet me një hark, shigjetë dhe një qen gjuetie në këmbë, në monedhat paraqitet me pishtarë ose 3-këmbësh, e cila përfaqësonte përhapësen e jetës dhe të dritës. Artemisa ngjan me vëllain e saj Apolonin, por ndryshimi i vetëm është te kurora e flokëve të saj. Në Apoloni ka pasur tempuj edhe jashtë mureve të këtij qyteti. Tempulli i sapozbuluar mendohet që të ketë një rol të padiskutueshëm, për sa i përket zhvillimit turistik në Shqipëri.

Bashkim Vreka: Tempulli, me rusët kemi dyshuar qysh më '59

Historia e tempullit gjigand është disi e vjetër. Dyshimet rreth ekzistencës së saj kanë nisur qysh në vitin 1959, në kohën kur është bërë ekspedita e përbashkët shqiptaro-ruse, të cilët kanë bërë zbulimin e objekteve të dyshuara në këtë tempull. Arkeologu Bashkim Vreka ka qenë një nga pjesëtarët e ekipit të arkeologëve, që së bashku me ata rusë kanë rënë për herë të parë në gjurmët e këtij tempulli.

Kur është pikasur për herë të parë ekzistenca e tempullit gjigand?

Në ekspeditat e përbashkëta shqiptaro-ruse, ne kemi zbuluar gjetje figurina, pra statuja të vogla balte, ose terakota, siç i themi ne pikërisht në këtë tempull, që tashmë gjurmët e të cilit po dalin në dritë.

Është zbuluar dhe statuja e perëndeshës Artemisa, me çfarë është lidhur simboli i saj në këtë qytet të lashtë ilir?

Artemisa është një perëndi shumë e nderuar në Apoloni. Bija e Zeusit dhe e Letos, motra e Apolonit, përfaqësonte bukurinë e ujërave. Ajo gjithashtu ka atributet e pjellorisë së tokës, mbrojtjes së blegtorisë, shpëtimtare e kafshëve të egra dhe të rralla si p.sh. e kaprojve, e cila njihej në Apoloni me emrin Elosepolia. Në statujë, Artemisa paraqitet me një hark, shigjetë dhe një qen gjuetie në këmbë, në monedhat paraqitet me pishtarë ose 3-këmbësh, e cila përfaqësonte përhapësen e jetës dhe të dritës. Artemisa ngjan me vëllain e saj Apolonin, por ndryshimi i vetëm është te kurora e flokëve të saj. Në Apoloni ka pasur tempuj edhe jashtë mureve të këtij qyteti.

Dine: Enigma e tempullit dhe e statujave të zbuluara

Sipas arkeologut Vangjel Dine, arkeologët kanë zbuluar statuja dhe figura që i përkasin themeleve të një tempulli të lashtë. Arkeologët kanë mundur të përcaktojnë vetëm kohën e tempullit, që i përket periudhës arkaike të shekullit të 5 p.e.s.

Mund të na thoni se çfarë kanë zbuluar arkeologët konkretisht?

Arkeologët kanë zbuluar statuja dhe figura që i përkasin themeleve të një tempulli të lashtë. Arkeologët kanë mundur të përcaktojnë vetëm kohën e tempullit, që i përket periudhës arkaike të shekullit të 5 p.e.s.

Këtu ka disa prova në pika të ndryshme dhe rastisin të gjitha këto prova, që ne kapim idenë se kemi të bëjmë me një tempull në përmasa gjigande.

çfarë përbën ky zbulim për argeologjinë tonë?

Është e domosdoshme që të nxjerrim në dritë këtë monument, në mënyrë që të bëjmë të vizitueshme këtë qendër të madhe arkeologjike", pohon Dine. Sipas Dines, kjo është edhe një tjetër provë e saktë, që qyteti i lashtë ilir, themeluar nga helenët, nuk ishte e shtrirë vetëm brenda mureve të gurta të saj, por ka pasur një sipërfaqe toke të gjerë rreth e qark saj dhe përforcohet edhe më tepër ideja e një rëndësie të veçantë që kishte Apolonia për këtë periudhë.

Apoloni, zbulohet tempulli i Artemidës
 
Brikena SHLLAKU
 
Tempulli i përket periudhës arkaike të shek. V p.e.s

Zbulohet për herë të parë një tempull i madh jashtë mureve të qytetit antik të Apolonisë në Fier. Një grup arkeologësh shqiptarë dhe të huaj, kanë zbuluar pas një gërmimi në perëndim të mureve të qytetit antik të Apolonisë, një kompleks themelesh të një tempulli. Themelet e tempullit ndodhen në një distancë të shkurtër nga fshati Pojan, pikërisht në pronat e familjes së Bonjakëve.

Tempulli dhe rëndësia e tij

Ajo që të binte në sy në këtë tempull, ishte dyshemeja dhe një punishte për prodhimin e qeramikës. Në tempull janë zbuluar gjithashtu edhe figura apo të quajtura ndryshe terakota, të cilat tregojnë se tempulli i është kushtuar një perëndie shumë të rëndësishme për qytetin. Sipas arkeologëve mund të bëhet fjalë për perëndeshën Artemidës apo perëndinë Apollon, por gërmimet e mëtejshme do të përcaktojnë perëndinë totalitare. Gërmimet e deritanishme kanë mundur të përcaktojnë me saktësi vetëm kohën e tempullit, që i përket periudhës arkaike të shekullit V para erës sonë. Profesor Jack Davis, nga universiteti i Cincinnatit në Shtetet e Bashkuara të Amerikës njëherësh bashkëdrejtor i projektit, thotë ndër të tjera se zbulimi mbresëlënës do të ndikojë shumë në trashëgiminë kulturore të Shqipërisë. Profesori thekson gjithashtu se tempulli do të luajë një rol të rëndësishëm edhe në turizmin e vendit tonë. Rëndësinë e zbulimit të tempullit pranë qytetit antik të Apolonisë e vlerëson edhe arkeologu shqiptar Vangjel Dimo. Dimo tregon se zbulimi ishte një rastësi e çmuar. ?Duke bërë disa prova në pika të ndryshme, rastisi të kapim platformën e një godine shumë të madhe. Ne mendojmë se është një tempull me përmasa gjigande. Eshtë e domosdoshme që ta nxjerrim në dritë këtë monument dhe ta bëjmë të vizitueshëm. Përmes kësaj, tregojmë se qyteti antik nuk ka qenë i shtrirë brenda mureve rrethuese, por ka pasur një sipërfaqe toke të gjerë rreth e qark tij. Në këtë mënyrë, vërtetohet edhe ideja që këtu, qytetet në atë kohë nuk ishin të tilla vetëm brenda mureve, por shtriheshin edhe në prona jashtë tyre. Rezultatet e ekspeditës janë mjaft të mira: jo vetëm që do të dokumentohet historia e pasur e praktikave të kulteve në qendrën antike, por u lokalizua edhe një monument i panjohur më parë, një tempull arkaik.?- përfundon arkeologu Dimo. Profesoresha Iris Pojani, drejtuese e projektit, thekson se ky tempull i horës së Apolonisë është një nga dëshmitarët më të hershëm edhe të tempujve grekë në brigjet e Adriatikut.

Një rol të rëndësishëm në këtë zbulim, ka edhe laboratori i vendosur në muzeun e manastirit, ku studiues dhe specialistë vlerësojnë gjetjet, për të përcaktuar periudhën se kujt i përkasin ato.

Përgatiti: Fatjona Lamaj