Gjenetika - Gjenetike

nese marrim parasysh qe cdo sekond trupi i njeriut prodhon rreth 2 milion qeliza gjaku dhe se po kaq qeliza shkaterrohen,ose qe jetegjatesia e qelizave te bardha eshte shume i shkurter dhe se here pas here duhet te zevendesohen dhe se cdo sekond trupi i njeriut duhet te jete ne gjendje ti beje balle mikroorganizmave te ndryshem qe mund ta sulmojne dhe se sa dhjetra lloje hormonesh qe duhet te prodhohen cdo sekond qe ta mbajne trupin ne nje ekuiliber te mahnitshem do ta kuptonim me mire se sa rendesi ka ajo strukture e vogel brenda cdo qelize.ka raste qe mjafton nje gabim ne ato 3 miliard baza,sic ndodh ne disa semundje gjenetike dhe trupi i njeriut mund te shkoje drejt vdekjes.keto jane si tip hyrjeje per sa i perket gjerave qe eshte ne gjendje te beje materiali gjenetik ne trupin e njeriut.ky material gjenetik qe quhet adn(acidi deoksiribonukleik)ose arn(acid ribonukleik).keto dy forma ndryshojne njeri nga tjetri per llojin e sheqerit ose me mire tethemi per nga grupi qe eshte i vendosur te karboni 2 i sheqerit dhe per nga llojet e bazave te azotuara(tek arn ka uracil ne vend te timines).

nese do te thoja dicka per historine e adn...
ne fund te shekullit te 19 nje biokimist gjerman gjeti acidet nukleike,polimere nukleotidesh te gjate te formuar nga sheqer,acid fosforik dhe disa lloj bazash qe permbanin azot.me vone u gjet qe sheqeri i acideve nukleik mund te ishte ose riboza ose deoksiriboza dhe keshtu acidet nukleik ishin ne 2 forma:arn dhe adn.
ne vitin 1943 oswald avery gjeti qe adn mbante materialin gjenetik dhe mendoi se ajo mund te ishte gjeni.njerezit akoma mendonin se nje gjen duhet te ishte nje proteine por me vone u pranua ideja qe adn ishte nje molekule gjenetike.

 ne 1932 nese nuk gabohem griffith u mundua i pari te gjente dicka rreth molekules se adn kur beri  eksperimentet e para per te provuar qe adn eshte pergjegjes per trashgimine.i pari u be nga griffith i cili perdori 2 tipe bakteriesh IIR dhe IIIS(r qendron per rough=i ashper per sa i perket siperfaqes ndersa s=smooth= i bute).eksperimente nuk eshte qe tregoi ndonje gje te madhe po sherbeu per ato te me vonshmet.sipar ketij eksperimenti bakteriet IIIS ishin te demshem ne trupin e miut qe u perdor ndersa IIR jo.u vrane bakteriet IIIS me nxehtesi dhe u pa qe miu nuk vdiste.kur i vendosen bakterie s te vrara dhe r te gjalla dhe u pa qe ne trupin e miut kishte bakterie s te gjalla.ky ne fakt ishte principi trasformues qe behet tek bakteries ,nje nga 3 mekanizmat qe perdorin bakteriet per te levizur adn e tyre.

ne vitin 1948 linus pauling gjeti qe proteinat mund te merrnin format e helikes(helika alfa).ne 1950 erwin chargaff gjeti qe vendosjet e bazave te azotuata ishte te ndryshme por kishin nje proporcionalitet 1-1.keto gjetje ishin shume te rendesishme per gjetjen e struktures.

ne vitet '50 gara per te gjetur strukturen ishte akoma e hapur.ne universitetin e kembrixhit Francis Crick dhe James Watson ishin terhequr shume nga puna e pauling-ut.nderkohe ne King's College te londres Maurice Wilkins dhe Rosalind Franklin ishin duke studiuar edhe keta adn.grupi i kembrixhit kishte si qellim te bente modele te ndryshme fizike dhe te ulnin sa me shume mundesite e gjetjes se struktures.nderkohe grupi i king college arriti ti afrohej edhe me shume duke i pare molekulat e adn me ane te rrezeve x....vazhdon

ketu keni ca gjera shkurtimisht per historine e zbulimit te adn perpara se te futim ne shpjegimin e struktures se saj.
ne fund te shekullit te 19 nje biokimist gjerman gjeti acidet nukleike,polimere nukleotidesh te gjate te formuar nga sheqer,acid fosforik dhe disa lloj bazash qe permbanin azot.me vone u gjet qe sheqeri i acideve nukleik mund te ishte ose riboza ose deoksiriboza dhe keshtu acidet nukleik ishin ne 2 forma:arn dhe adn.
ne vitin 1943 oswald avery gjeti qe adn mbante materialin gjenetik dhe mendoi se ajo mund te ishte gjeni.njerezit akoma mendonin se nje gjen duhet te ishte nje proteine por me vone u pranua ideja qe adn ishte nje molekule gjenetike.

 ne 1932 nese nuk gabohem griffith u mundua i pari te gjente dicka rreth molekules se adn kur beri  eksperimentet e para per te provuar qe dna eshte pergjegjes per trashgimine.i pari u be nga griffith i cili perdori 2 tipe bakteriesh IIR dhe IIIS(r qendron per rough=i ashper per sa i perket siperfaqes ndersa s=smooth= i bute).eksperimente nuk eshte qe tregoi ndonje gje te madhe po sherbeu per ato te me vonshmet.sipar ketij eksperimenti bakteriet IIIS ishin te demshem ne trupin e miut qe u perdor ndersa IIR jo.u vrane bakteriet IIIS me nxehtesi dhe u pa qe miu nuk vdiste.kur i vendosen bakterie s te vrara dhe r te gjalla dhe u pa qe ne trupin e miut kishte bakterie s te gjalla.ky ne fakt ishte principi trasformues qe behet tek bakteries ,nje nga 3 mekanizmat qe perdorin bakteriet per te levizur dna e tyre.

ne vitin 1948 linus pauling gjeti qe proteinat mund te merrnin format e helikes(helika alfa).ne 1950 erwin chargaff gjeti qe vendosjet e bazave te azotuata ishte te ndryshme por kishin nje proporcionalitet 1-1.keto gjetje ishin shume te rendesishme per gjetjen e struktures.

ne vitet '50 gara per te gjetur strukturen ishte akoma e hapur.ne universitetin e kembrixhit Francis Crick dhe James Watson ishin terhequr shume nga puna e pauling-ut.nderkohe ne King's College te londres Maurice Wilkins dhe Rosalind Franklin ishin duke studiuar edhe keta adn.grupi i kembrixhit kishte si qellim te bente modele te ndryshme fizike dhe te ulnin sa me shume mundesite e gjetjes se struktures.nderkohe grupi i king college arriti ti afrohej edhe me shume duke i pare molekulat e adn me ane te rrezeve x.

ne 1951,watson qe prezent ne nje fjalim te fraklin rreth punes se saj.ajo kishte gjetur se adn ekzistonte ne 2 forma dhe keto forma vareshin nga lageshtia e ambientit rreth e qark.kjo nxirrte si perfundim qe grupet fosfat duhet te ishin nga pjese e jashtme e struktures.nje eksperiment i kryer me pare ku u perdoren viruse qe infektonin e.coli nje lloj bakteri nxorre ne pah disa karakteristika te tjera.duke perdorur principin qe dna permban fosfor dhe proteinat sulfur u perdoren izitope te sulfurit dhe fosforit.koka e virusit permbante izotopin e sulfurit dhe dna virale ate te fosforit.kur u infektua bakteri u pa qe brenda bakterit mund te identifikohej izotopi i fosforit ndersa ai i squfurit ishte jashte.kjo tregonte qe vetem dna futej ne bakter dhe se ajo ishte pergjegjes per trasmetimin e virusit.

watson u kthye me nje grup informacionesh dhe u mundua me shokun e tij te bente nje model qe doli i deshtuar.pas kesaj qene pothuajse gati te linin kerkimet e adn por ata vazhduan me ngulm.

franklin duke punuar vetem me rrezet x gjeti qe forma a adn ne ambientin me te lagesht kishte te gjitha karakteristikat per me qene nje helike.ajo mendoi se gjithe adn duhet te ishte nje helike por nuk desh ta tregonte kete gje derisa te kishte prova te mjaftueshme per formen tjeter gjithashtu.wilkins ishte i bezdisur.ne janar,1953,ai i tregoi gjetjet e bera nga franklin,watsonit,pa pasur lejen e saj.

Watson dhe Crick moren nje hap te rendesishem ,duke sugjeruar se molekula ishte e bere nga 2 zinxhire nukleotidesh,secili ne forme helike sic e kishte gjetur franklin por njeri shkonte per siper tjetri per pshte.gjithashtu crick kishte marre vesh per gjetjet e chargaffit per bazat ne veren e '52.ai ia shtoi kete tipar struktures keshtu qe bazat te lidheshin ne qender te helikes dhe te mbanin largesine ndermjet helikes te njejte.

watson dhe krik treguan se cdo zinxhir i adn ishte komplementare e tjetres.gjate ndarjes se qelizes,2 zinxhiret ndaheshin nga njeri tjetri dhe formoheshin zinxhire te tjere.

watson dhe krik i paten gjerat gati dhe u desh vetem te bejne permbledhjen sepse ata paten mbledhur te gjitha informacionet e gjetura nga shkencetaret e asaj kohe dhe vetem bene permbledhjen e informacioneve te marra.

(informacione te marra nga interneti dhe nga libri "principet e gjenetikes" i snustadit)

e njejta ide eshte qe perdoret edhe ne metodat e PCR(polymerise chain reaction)nje metode qe perdoret per te shumefishuar nje sasi te vogel ADN.eshte e njejta merode qe perdoret nga policia per te vrtetuar nese nje ind i gjetur i perket dikujt apo jo.

me siper permenda edhe faktin s eshte bere nje eksperiment ku eshte perdorur nje lloj virusi dhe nje lloj bakteri.nuk e di a i kane klasifikuar apo jo viruset nder qenie tegjalla sepse kane disa karakteristika te qenieve te gjala dhe disa te qelieve te pagjalla.viruset kane nje mbeshtjellje proteinoredhe ne brendesi te tyre kane materialin gjenetik.proteinat jane nje nga klasat me te rendesishme te trupit te njeriut dhe kafsheve ne pergjithsi:nje proteine varet nga sekuenza e aminoacideve qe e perbejne(struktura primare)dhe kjo sekuence eshte mjaft e rendesishme sepse prej saj varet edhe funksioni i proteines vete.struktura sekondare e proteinave eshte dy llojeshe:forme helike dhe nje konfigurim beta.struktura terziare eshte forma qe merr kjo proteine ne hapesiren 3 dimensionale kurse struktura kuaternare eshte bashkeveprimi i nenpjeseve te ndryshme njera me tjetren.psh hemoglobina ne formen e saj kuaternare eshte e perbere nga 4 zinxhire 2 alfa dhe 2 beta (form te njeriu i rritur)dhe keto bashkeveprojne njera me tjeter.por nese struktura primare qe eshte sekuenza e aminoacideve peson nje ndrsyhim kete ndryshim e ndjejne te gjitha strukturat e tjera te proteines prandaj dhe thashe qe eshte themelor per funksionin.rasti me i thjeshte eshte ai i anemise mesdhetare.pse i thashe te gjitha keto gjera:here pas here ne strukturen terziare dhe kuaternare te proteines mund te gjesh lidhje ndermjer grupesh squfur qe formohen nga bashkimi i aneve te aminoacideve cisteine dhe kane si funksion stabilizimin e struktures ne hapesire.dhe ne fakt kur nje proteine humbet funksionin e saj (denaturim)gjerat e para qe prishen jane urat disulfurore.kjo prishje mund te jete e kthyeshme ose te pakthyeshme me humbjen totale te funksionit te proteines.

pas gjithe ketij muhabeti kthehemi edhe njehere te eksperimenti:u rriten viruse ne kushte te tilla qe ne terrenet e rritjes kishte izotope te squfur-35 dhe fosfor-32.ne nje fare menyre viruset e rritur ne kete ambient kishin nje mbeshtjellje proteinore qe permbante squfur-32 dhe nje material gjenetik qe permbante fosfor-35.kur u vendos ky virus ne nje koloni bakteresh viruset e ngjiten ne siperfaqn e bakterit dhe normalisht futen materialin  e tyre gjenetik brenda bakterit.me metodat qe kishin gjeten qe brenda bakterit kishte fosfor-35 dhe jo squfur gje qe tregonte se materiali gjenetik qe drejtonte formimin e viruseve ishte ADN dhe jo proteinat.
ky rezultat ishte i rendesishem por akoma i pamjaftueshem sepse materiali gjenetik nuk ishte i paster komplet (u gjet edhe nje perqindje e vogel proteine squfur-35)dhe kjo mund te conte ne mendimin se proteinat mund te ishin pergjegjse...pak a shume ky ishte eksperimenti...ti rikthehemi edhe nje here struktures se helikes se ADN....si lexohet?

pershendetje te gjitheve.si ja kaloni mire?si ja kaluat per pushime?shpresoj te gjithe mire.
kohet e fundit nuk shkruajta tek kjo teme se isha ne shqiperi dhe skam pasur kohe po tani qe u ktheva do filloj serish.vetem kerkoj edhe nje here qe ndonje gabim qe bej te ma korregjoni se mund te jete ose se e kam kuptuar gabim ose ma kane thene gabim ose se nuk eshte me si ka qene duke qene se shkenca ecen gjithmone perpara dhe ka gjera qe thuhen sot dhe neser dalin qe ishin gabim.
atehere me pare thashe qe do te verifikoja se sa ishte numri i nukleotideve qe paketohen ne nje nukleozom dhe bazuar ne librin principet e gjenetikes i snustadit mund te them qe numri i nukleotideve ne nje nukleozom ishte rreth 200 kurse numri i nukleotideve qe ndodhen ndermjet 2 nukleozomeve ishte 146.
po ashtu thashe qe nukleozomet kane funksione te ndryshme ku mund te permend ne rradhe te pare ate qe thashe:paketimin e ADN.kromozome te gjatesise se disa cm mund te mblidhen ne struktura qe shkojne ne madhesine e  mm.pra nje paketim i jashtezakonshem qe i kursen qelizes hapesire e cila mund te perdoret per funksione te tjera te rendesishme qe mund te kete.

tjeter gje qe mund te them per sa i perket funksioneve te nukleozomeve mund te them qe histonet e tij jane si pike ankorimi per struktura si grupet acetil(COCH3).eshte pare qe ku ka grupe te tilla acetil gjenet qe ndodhen prane jane me aktive kurse deacetilimi con ne heshtjen e ketyre gjeneve.ne pikat ku grupet acetil lidhen me histonet kromatina(qe sic thashe eshte e perbere nga ADN dhe proteinat dhe qe ka si funksion kontrollin e hyrjes ne ADN nga enzimat e ndryshme)behet e lejueshme per enzimat qe duhet te traskriptojne ate zone.ne kromatinen e heshtur nuk ka grupe acetil po ka nje lloj grupi tjeter qe nuk eshte i lidhur tek histonet e nukleozomeve por tek ADN vete:jane grupet metil(CH3-).keto kane nje aftesi per tu lidhur tek citozinat e ADN dhe eshte pare qe cojne ne heshtje te zones ku lidhen.atehere grupeve metil do ti kthehem me nje postim ne vete.

per sa i perket struktures se ADN dhe organizimit te saj une kaq kam per te thene per momentin;gjera te tjera do ti them gjate rruges kur te shpjegoj;disa gjera jane akoma per tu gjetur ose nuk me kane rene ne vesh ti degjoj:nese me lejohet te jap nje shembull:me pare thashe qe ADnm ishte ne disa forma ku permenda forman A,B(ajo qe ndodhet ne trupin tone) dhe Z.forma Z nuk dihet a egziston akoma.forma B eshte ajo e perhapura kurse forma A nuk egziston pervecse ne laboratore.dhe pak a shume ndryshojne njera nga tjetra per numrin e nukleotideve ne nje rrotullim(10.4 per B,11 per A,12 per Z)si dhe per disa detaje te tjera sij eshte distanca ndermjet bazave(0.34nm per B,0.23 per A dhe 0.18 per Z)ose menyra e rrotullimit te zinxhirit(ne drejtim te djathte ose te majte)ku Z eshte me rrotullim te majte.nese pyesim psh pse forma A dhe Z nuk egzistojne ne natyre deri tani?nje hipoteze qe mund te bej me aq sa di eshte qe enzimat te mos jene ne gjendje te perdorin nje ADN te atyre karakteristikave  sepse enzimat jane shume specifike sic do te shofim me vone.por kjo eshte nje hipoteze.pergjigjen e sakte nuk e di.

per momentin kaq!ne postimin tjeter do te shpjegoj disa gjera rreth metilimit dhe pastaj cfare jane enzimat.

ENZIMAT
enzimat jane nje nga zbulimet me te medhaja te biologjise ne fillimet e shekullit te kaluar.enzimat jane krahasuar me motorin ideal i fizikes ku rendimenti shkon gati ne 100%.enzimat ne vete jane struktura biologjike qe kane funksion te pershpejtojne reaksione qe ne kushte normale do te ndodhnin me nje shpejtesi mjaft te ngadalte.shpejtesia e ketyre reaksioneve mund te pershpejtohet nga 100 here deri ne 10^12.deri ne fillim te viteve 80 mendohej qe enzimat mund te ishin vetem proteina po ne kete kohe kur kerkimet mbi ADN dhe mekanizmat e saj po shkonin drejt kulmit u gjeten edhe disa enzima te quajtura ribozime qe ndryshonin nga enzimat tradicionale qe ishin proteina.nje enzime futet ne nje reaksion dhe ne fund del e pandryshuar.pra po fute nje gram enzime po aq do te kesh edhe ne fund.po si arrijne te pershpejtojne reaksionet? per te shpjeguar kete duhet te shpjegoj shkurtimisht se si ndosh nje reaksion(shume kllapa u bene po skam cti bej nese dueht me e bere dicka te qarte).nje reaksion fillon me sunstancat fillestare dhe perufndon me produktet.reaksioni kalon nepermjet disa produkteve te ndermjetme qe mund te vazhdojne perpara drejt produkteve ose te kthehen pas drejt sunstancave fillestare.te marrim kete reaksion:
                     A+B->AB->C+D
ketu A&B jane substancat fillestare.AB jane produktet e ndermjetme dhe C e D jane produktet.qe te ndodhe ky reasion ka nevoje per nje fare energjie qe quhet energjia e aktivizimit qe ben qe substancat fillestare te formojne sunstancat e ndermjetme.vetem grimcat qe kane energji te mjaftueshme mund te mberrijne piken e formimit te substancave te mdermjetme.sa me e ulet te jete kjo aq me shume grimca do te arrijne ate pike dhe me shume produkte do te kemi.nese kjo energji eshte me e vogel se nje vlere e caktuar nuk kemi reaksion dhe nuk formohen produkte.kur mberrihet vlera e caktuar kemi ate qe quhet faze tranzicioni ku formohet kompleksi AB i cili ka 2 mundesi:ose te shkoje perpara ose te kthehet pas(ato shigjeta qe kam vendosur duhet te jene me 2 drejtime per te treguar se mund te kthehet pas)pak a shume mjaftojne keto te dhena per te arritur aty ku dua.enzimat ca bejne:enzimat ulin energjine e aktivizimit keshtu qe do te kemi me shume grimca qe kane energjine e mjaftueshme per te formuar substancat e ndermjetme.po si e bejne lind pyetja edhe ketu.qe te formohet AB duhet qe A dhe B te perplasen me disa kende te caktuara.nese ka perplasme me kende te ndryshme nga keto nuk kemi reaksion.enzimat bejne te mundur qe perplasjet ndermjet grimcave te kryhen me kendet e sakte dhe rrisin keshtu probabilitetin e nje reaksioni.po ashtu ka rendesi edhe ambienti:ka reaksione qe mund te ndodhin me mire ne mungese te ujit dhe enzimat e bejne te mundur kete.
shembuj kei sa te duash:te llogaritesh qe gjithe sheqernat qe kthehen ne energji ne trupin tone katalizohen nga enzimat.ushqimet qe hajme duke filluar nga goja e deri te zorra e trashe shkaterrohen nga enzimat.nje nga perberesit e lotit qe pastron syrin nga bakteret e ndryshme,lisozima eshte emzime dhe shkaterron muret e bakterieve,levizjet e muskujve behen te mundura nga shkaterrimi i ATP nga enzima fosfatazi,formimi i ADN behet e mundur nga enzimat,edhe futja dhe tretja e dioksidit te karbonit brenda qelizave te kuqe te gjakut behet e mundur nga anidrazi karbonik dhe eshte nje menyre edhe per te ulur  perqendrimin e acideve ne gjak(sistemi tampon qe ka funsion te ule perqendrimin e acideve ne gjak qe do te ishin te demshme per njeriun).pak a shume cdo reaksion ne trupin e njeriut behet me ane te enzimave meqenese keto e pershpejtojne reaksionin.per te kuptuar me mire rendesine e keture enzimave mund te themi se ekzistojne semundje qe shkaktohen nga probleme te enzimave.mund te permend nje lloj anemije qe shkaktohet nga thyerja e shpejte e qelizave te gjakut dhe e gjithe kjo per faktin se mundgon nje enzime(glukoz 6 fosfat dehidrogjenazi) qe ul mbrojtjen qe i jep qelizes.probleme enzimash shkaktojne deme te jashtezakonshme kur mendojme se sistemi imunitar varet prej tyre.nese enzimat e mpiksjes sdo te funksiononin mire do te kishim nje mpiksje te tepert ose te pakte me rezultate si bllokim te kapilareve ose shkaterrim te qelizave.semundje te sistemit imunitar shkaktohen nga futja ne qarkullim te enzimave te ndryshme shkaterruese.
pak a shume keto jane enzimat.nese ka me shume ose shtojini ose do ti shtoj gjate rruges

do doja te thoja edhe dic me shume per ATP(dhe per GTP)

proceset qe kryhen ne materialin gjenetik jane:dublikimi i adn,traskriptimi i adn ne arn dhe dhe perkthimi i arn ne proteina qe kryejne funksionin e tyre ne cdo vend te trupit.
normalisht dublikimi i adn ndodh ne rastet kur qeliza ben nje ndarje me ane te  procesit qe quhet mitoze ku nga ndarja e nje qelize formohen 2 qeliza qe kane te njejtin material gjenetik me qelizen e pare dhe kjo behet e mundur me ane te ketij mekanizmi.mitoza paraprihet nga nje faze pergatitore gjate se ciles qeliza behet gati per ndarjen dhe zmadhohet ne volum,fillon te dublikoje adn dhe organelet e ndryshme si mitokondrite,aparatin e golxhit etj.fazat ku kryhen keto jane quajtur me emrat G0,G1,S dhe G2.keto pika kontrollohen nga molekula qe njoftojne berthamen per gjendjen e qelizes ne cdo moment.kanceret,qe jane probleme ne ndarjet e qelizave ku qelizat fillojne te ndahen pa u ndalur dhe kemi nje ndarje te qelizave te pakontrolluar prishin pikerisht kontrollet qe jane ne kalimet nga g0 ne g1,S dhe g2 e ne mitoze.qeliza ne perfundim te cdo faze merr informacione per gjendjen dhe jep leje per kalimin ne fazen tjeter ose ne qendrimin ne ate faze.pershembull qelizat qe jane ne palcen e kockes qendrojne ne g0 gati per te filluar mitozen ne raste kur ka nevoje per prodhim qelizash te gjakut.leucemite(semundje e qelizave te palces se kockes,nga ndarja e te cilave do te formoheshin qelizat e bardhe e te kuqe) jane nje konseguence e problemeve te ketyre qelizave.
pervec fazave pergatitore kemi edhe fasen e mitozes ku ndodh edhe ndarja e qelizes ne 2 te tjera.nje faze shume e rendesishme eshte momenti kur kromozomet vendosen ne mes te qelizes dhe nga 2 polet e qelizes zgjaten fije qe formohen nga organelet qe quhen centriole dhe i terheqin kromozonet drejt poleve.gjate kesaj terheqjeje fillon edhe te formohet edhe prerja ne mes e qelizes.kjo eshte me fjale te thjeshta se cndodh ne mitoze.me ane te mitozes trupi i njeriut rritet ne peshe dhe ne madhesi.duhet te plotesoj ketu qe normalisht nje qelize ndahet deri ne 70 here dhe me pas eshte e destinuar te vdese.arsyeja e kesaj eshte se trupi vete kujdeset per mirembajtjen e indeve duke i zevendesuar qelizat here par here.arsyeja pse nje qeliza nuk ndahet me shume eshte arsye gjenetike dhe e kam permendur edhe me parame duket megjithse po e permend prape:cdo here qe ndodh nje dublikim i adn qelizore ka nje humbje te aneve te kromozomeve qe quhen telomere.enzima qe e ben kete pune quhet telomerazi dhe normalisht eshte aktive tek embrioni dhe inaktive te njeriu.perderisa qelizat e kancerit nuk njohin limit ne ndarje ka shume mundesi qe kjo enzime te jete aktive megjithse nuk kam informacion per kete gje.keshtu nga paaftesia per te rekuperuar keto copa qe humben me cdo ndarje vjen nje pike qe humben gjene qe jane vitale per qelizen dhe ajo vdes.nuk duhet ta ngaterrojme kete proces me ate te vdekjes qelizore te programuar.te themi ne rastin e pare qeliza vdes nga "halli" kurse ne rastin e dyte duhet te kete ndonje mesazh qe e con ne vdekje.per ta kuptuar me mire me shembull mund te them se ndarja e gishtave te embrioni behet fale vdekjes se programuar.ose rast tjeter jane qelizat qe prodhojne antitrupat qe formohen ne trupin e njeriut duhet ti nenshtrohen nje ndryshimi te sekuences se adn per arsye funksionale dhe nese qeliza qe i prodhon nuk ia del te beje nje ndryshim qe jep prodhim ajo vdes.keto qeliza quhen linfocitet B(do te flas dhe per to kur te shpjegoj gjentiken e sistemit imunitar).
ti rikthehemi edhe njehere procesit te dyte qe quhej meioze...

(informacione me te thelluara do te gjeni ne vazhdim te temes kur te shpjegoj gjenomen e njeriut  si dhe ne temen e kancereve sidomos per sa i perket portave qe kontrollojne ndarjen....)