Të flasim në dialektin tonë - 51 - Gjuha Shqipe

Trank Spirobeg (Faik Bej Konica)
Dialektet shqipe dhe nevoja e një shkrirjeje të tyre
Dy dialekte të mëdha, – të cilat edhe ato vetë ndahen në dialekte të tjera, sidoqoftë me më pak rëndësi – e ndajnë Shqipërinë: dialekti gegë në Veri, e dialekti toskë në Jug. Një lum, Shkumbini, shënon pikën e dallimit në mes dy dialekteve.
Duke studiuar, qoftë edhe shkurtimisht, natyrën e gegërishtes e të toskërishtes, menjëherë bie në sy se ndryshimi që i ndanë nuk është më i madh se ai që shquan mënyrën e të folurit të një Normandi nga ajo e një Gaskoni. Don të thotë se në thelb ky ndryshim kufizohet në disa ngjyrime shqiptimi. Por në një vend ku mungon një traditë shkollore, këto ndryshime shqiptimi më tepër janë theksuar se sa janë zbutur; dhe Shqiptarët, duke mos pasur si udhëheqës drejtshkrimorë as fjalorë, as akademi, ka rrjedhë që – kur ua ka marrë mendja të lëvrojnë gjuhën e vet – nuk kanë ndjekur rregulla të tjera drejtshkrimore përveç atyre të transkriptimit të fjalëve ashtu si shqiptohen. Kështu, sikur t' u jepshit sot një Shqiptari të Veriut dhe një Shqiptari të Jugut një tekst për ta përkthyer, do të kishit dy përkthime gjuha e të cilave, në pikëpamje morfologjike, do të ndryshonte po aq sa ndryshon spanjishtja nga italishtja.
As rreziku i bashkjetesës së këtyre dy dialekteve të përkundërt, as vështirësia për t' i shkrirë, nuk do t' u shpëtonin Shqiptarëve të cilët janë të pajisur me njëfarë mendjemprehtësie. çështja nuk qëndron a të zhduket gegërishtja ose toskërishtja, as madjÚ të bëhet që Shqiptarët të ndryshojnë, në përdorimin e përditshëm, dialektet e tyre përkatëse për të arritur te njëfarë njësie të foluri; gjë e pamundur. Përveç kësaj kjo do t' ishte ngathtësi, sepse të duash të ndryshojsh të folmen e një populli, do të thotë të ndryshojsh karakterin e tij e të shkatrrojsh personalitetin e tij. Dialekti toskë, i gjallë, i zhdërvjellët, i mprehtë, vijimisht në evolucion, e përmbledh mirë karakterin e toskës, që është plot dhunë të përmbajtur, plot shpirt, shkathtësi, dredhi e paqendrueshmëri; dialekti gegë, përkundrazi, i ngadalshëm, i rëndë, i pandryshueshëm, i çveshur nga format me kuptim të dyfishtë, përmbledh për mrekulli karakterin gegë, që është hijerëndë e me nji shpirtdlirësi të bukur, shpesh pa djallëzi, e sidomos armik i risive. çështja qëndron te fakti që të arrihet të krijohet, përtej bashkjetesës paralele të të folmeve toske e gege, një gjuhë letrare, një gjuhë e shkruar që të jetë e përbashkët për të gjithë Shqiptarët.
Po t' ua vinim veshin disa Shqiptarëve të shkolluar të cilëve ua kemi kërkuar mendimin, çështja as duhet parashtruar. Sipas mendimit të tyre, do të vijë një ditë në të cilën dialekti toskë – posa të arrijë, nëpër një zhvillim që ne e shohim çdo ditë në përparim, te lartësia e gjuhëve të mëdha moderne – ka për ta thithur në mënyrë të pashmangshme dialektin gegë, që ka qëndruar i palëvruar; dhe ata çekun, në mbështetje të mendimit të tyre, këtë fakt, në vetvete të saktë, se shumë Shqiptarë-Gegë përdorin toskërishten kur shkruajnë. Por ne nuk e përkrahim këtë mendim; sepse, ndonëse fakti që ata sjellin nuk na duket fort bindës, dialekti gegë përmban me qindra trajta të humbura nga Toskët e që janë visare të vërteta të trashëguara nga të parët tanë të lashtësisë. Mjaft të sjellim në mend mbaresën –mun të pjesores gege, që daton së paku dymijë vjet, e që s' është gjë tjetër veçse -mέnoV i pjesores greke (khs. shkrumun, gegrammέnoV).
Ndoshta çështja mund të kishte një zgjidhje të lehtë e të shpejtë, po qe se toskërishtja do të ruhej si gjuhë e prozës, dhe gegërishtja e poezisë. Karakteri përkatës i dy dialekteve padyshim do të rregullohej në këtë rol. Ecja e gjerë dhe fisnike, ndonëse pak e lakueshme, e gegërishtes duket se i përshtatet ritmit të mendimeve e të ndjenjave. Tash vonë kemi botuar (A. 91) nji tingëllim të mrekullueshëm, i pari në gjuhën tonë, prej një autori të ri shkodran, i cili jep një idé të asaj që mund të bëhet dialekti gegë ndër duar të afta. Herën e fundit kemi botuar dy tingëllime të tjera, prap të një autori gegë, bukuria e fuqishme e të cilave e vërteton këtë përshtypje.
Por, të thuash të drejtën, realizimi i këtij mendimi nuk do të ishte i mundur në një vend ku njerzit, në përgjithësi me pak dijeni për dialektin e vet, janë më pak të aftë të mësojnë ta shkruajnë dialektin fqinj. Jo ! zgjidhja më e mirë e problemit, ajo më praktike, do të ishte krijimi i një gramatike – të miratuar nga Shqiptarët e shkolluar dhe nga Albanologët – në të cilën të gjitha elementet dialektore, të grupuara, të pajtuara, të bashkërenditura, sipas një metode racionale e shkencore, do të lindnin një gjuhë të përbashkët për të gjithë Shqiptarët, sikurse Grekët që kanë Koïnê glÎssa.
Përktheu nga frengjishtja: Willy Kamsi
__________
Albania, Bruxelles, Vol. A, II/1898, nr. 10, ff. 173-174.

  Nje shqiptar i shkolluar, pra nje intelektual, i cili nuk i njeh ne detalje te dy dialektet kryesore te Shqipes; Gegenishten e Toskerishten, ai eshte nje gjysemshqiptari, kur duhet t'i njohu te gjitha nendialektet e gjuhes sone.

  Me ardhe deri tek nje gjuhe e bashkuar shqipe, nje Shqipe e perbashket (unike), duhet te thithen te gjitha dialektet e Shqipes, ne thesarin burimor te
fjaleve te lashta, qe datojne deri mbi disa mijevjeçare, qe fliten derisot ne popull, ne l3etersine popullore dhe artistike ne pergjithesi...  

  Perndryshe nje gjuhe unike shqipe, qe len anash thesarin burimor fonomorfologjik, e leksikologjik, idiomat e rrenjet e gjalla te shqipes se lashte, qe jane mjete te sigurta per studime jovetem shqiptare, por edhe ne permasa indo-europiane e boterore - ajo gjuhe unike do te mbetet e manget, e boshatisur, pa nje gjalleri zhvillimi linguistik e historiko-morfologjik, e vetnenvleftesuar dhe nui mund te arrij kurre te radhitet ne ndonje grup gjuhesh moderne te kohes!

  Ne te dy anet e lumit Shkumbin, flitet Shqipja, e dy burimeve dialektore: Gegenishtes e Toskerishtes
e tash logaritni permasat gjeo-linguistike te te dy dialekteve kryesore te Shqipes, fuqine shprehese te dialekteve, thesaret gjuhesore qe mbajne ne vetvete, gjallerine e  te shprehurit - si te folme edhe gjeni thesaret burimore, qe sot nuk jane ne gjuhen unike. Gegenishtja, qe sot quhet nje dialekt i Shqipes, perben ne vetvete nje gjuhe te tere, me nje lashtesi sa edhe para indo-europiane, ku gjuhet lineare (lingua) te vjetra e te reja europiane, mbajne nje mori huazimesh e pervehtesimesh fono-morfologjike e leksikografike, ku thjeshte mund te konkludojme se mu keto tre gjuhet boterore te kohes: anglishtja, frengjisht, gjermanishtja, kur analizohen ne spektrin socio-linguistik, e psiko-linguistik, na dalin sikur dialekte te nje gjuhe madhore parashqipe - illirishtes se lashte.

  Gegenishtja, si gjuhe ne vete, me te gjitha nuansat shprehese gjuhesore, sikur mos ta rendonte nje nazalizem, qe dikujt mund t'i duket i rende, e qe per nje frengjishte e anglishte, sikur eshte natyre e gjuheve ne fjale, e na duken normale - per Shqipen duken te pakapshme per disa dialekte tjera, si per Toskerishten. Dy dialektet e Shqipes, nuk i moren asgje njeratjetres, por u formuan ne suaza gjeo-linguistike, sipas rrenjeve gjenetike te Shqipes se lashte. Ato perbejne nje gjuhe dhe nje intelektual shqiptar qe nuk i njeh perfundimisht dialektet e Shqipes, ai veçse e mashtron dikend se e njueh Shqipen dhe historikun e saj fonomorfologjik dhe nuk mund te numrohet si intelektual!

  Ne anen tjeter, Toskerishtja, edhepse dikujt i duket si nje dialekt i dredhur dhe i perdredhur, qe e rendon shume rotacizmi i tepruar, e fonologjia e tepruar e e-s se pazëshme (ku vetem ne foljen është, jane kater-pese tinguj, e kur gjuhet moderne kane nga dy ose tre - is, ist, est) - ku zgjaten fjalet panevoje, si nje e folme lokale - kemi nje artikullim te mire dialektor, por me nje historik te vone te shkrimit e studimit linguistik.

  Pa nje unitet te mirefillte dialektor te Shqipes unike, vetemse behet nje gjuhe e rende, e pakapshme edhe per vet shqiptarin, se lere ma per te huajt qe merren me studime albanistike, apo qe duan ta mesojne Shqipen, si gjuhe te dyte...

  Shpesh hasim fjale e shprehje shqipe, qe duken si synonome, apo antinome, perifraza e metatheza
si fjale te zgjatura pa nevoje, qe edhe vet intelektualet shqiptare, jane ne hall, t'i kapin origjinalisht, ne kontekstin e te shkruarit, se lere ma ne te folur... Shkaqet per kete pakapshmeri gjuhesore, jane ne bazat e dy etapave te Shqipes: ne shqipen e vjeter nga shek. XII - XVIII, qe i takone periudhes Gegenishte edhe etapes se dyte, nga shek. XVIII - XX, ne shkrimet ne Toskerishte paralel me Gegenishten. Etapa e pare mbeti e palavruar, e pagjurmuar ne thellesi te mirefillte fono-morfologjike, ku nuk e plotesojne ate boshllek, zbrastire historiko-linguistike, as te gjitha veprat e studjuesve tone, qe u  moren me studime te shkrimtareve e veprave te Shqipes se Vjeter...

  Megjithate, Shqipja eshte e gjalle, flitet ne dy anet e Shkumbinit, e premton nje gjuhe unike shqipe duke u plotesuar me normativin historik gjuhesor, qe sot ia kane lakmi edhe gjuhet madhore moderne boterore - e vet shqiptaret sikur nuk i dijne e njohin thesaret burimore te lashtesise.
  Me hy ne detaje te thesareve te Shqipes, na duhen vepra teper voluminoze, te shkrira ne mund e logjike te paster, pa politizime, pa hierarkira e egoizma - qe eshte detyre e secilit shqiptari te shkollua, e detyrimisht e studjuesve shqiptare!